Het verschil in potentie van ons bewuste en ons onbewuste brein lijkt volgens allerlei opgaven enorm te zijn. In computertermen gerekend wordt de verhouding tussen bewust en onbewust geschat op 1bit versus 100 miljoen bit. Jung spreekt over ‘een klein eilandje in een immense oceaan’. Maar volgens mij worden hier appels met peren vergeleken.
Mijn bewuste brein lijkt statistisch gezien weinig in te kunnen brengen tegen de enorme capaciteit van mijn onbewuste brein. In geval van onenigheid lijkt de uitkomst dan ook duidelijk, ware het niet dat een bewuste beslissing vetorecht heeft gekregen en een onbewust besluit kan blokkeren. In dat geval echter verraden versprekingen, vergissingen, innerlijke onvrede en andere toevalligheden vaak nog dat het onbewuste anders had gewild.
Het kost wel wat extra tijd om een bewuste andere keuze te maken dan de voorkeurkeuze van het onbewuste, waarvan de bereidheidspotentiaal al 0,3 seconde zichtbaar is in het brein, maar een bewuste beslissing blijkt desondanks voorrang te krijgen. Deze mogelijkheid om na ‘bewustwording’ opnieuw te kunnen beslissen levert naar mijn mening dan ook het bewijs voor het bestaan van onze ‘vrije wil’, ook al besef ik dat deze behoorlijk beperkt is.
Mijn van ‘iets anders’ bewust gemaakte brein kan immers misschien wel dat andere kiezen, maar daadwerkelijk nooit méér kiezen dan mijn (niet-bewuste) brein ter beschikking heeft. Mijn bewustzijn blijft dus afhankelijk van de beperkte mogelijkheden welke het niet-bewuste ons überhaupt nog te bieden heeft, terwijl dit niet-bewuste zijn ‘beste keuze’ al naar voren geschoven heeft. Mijn brein zal er wel van kunnen leren.
Primair is bij ons sprake van een niet-bewust ego (lichaam en brein), dat handelt al naar gelang de omstandigheden en de talenten, lessen en ervaringen die hem gegeven zijn. Dit ego kan het overigens meestal uitstekend stellen zonder dat iemand of iets zich met hem bemoeit. ‘De butler die slimmer is dan de baas’ lezen we bij Ap Dijksterhuis. Het is immers ook bij de aap- en mensachtigen al miljoenen jaren goed gegaan. Maar de evolutie heeft ons niettemin nog een nieuwe ontwikkeling gebracht, namelijk ‘zelfbewustzijn’.
Confronteer ego bij herhaling met eigen handelen en laat het zichzelf nogmaals afvragen of zijn voorgesteld handelen onder deze omstandigheden, in deze sociale context, met deze gewetensvorming, wel de ‘beste keuze’ is en biedt hem dan de kans zijn programma’s en keuzes alsnog bij te stellen. Zelfreflectie en zelfcorrectie dus.
En dankzij deze nieuwe, bewuste ‘aandacht’ blijken zich ook steeds nieuwe keuzes en creatievere oplossingen aan te dienen. Mijn ego wordt door het ‘bewust’-zijn nu ook zintuiglijk, mét voice-over van dat stemmetje in je hoofd én bijkomende gedachten, geattendeerd op andere mogelijkheden en beperkingen, waarvan het kan leren en tot andere keuzes kan komen. Aldus is ‘zelf-bewustzijn’ zowel de onzichtbare waarnemer, de voyeur, alsook een potentiele souffleur geworden.
Het meeste van ons handelen verloopt evenwel niet-bewust en daarom ook razendsnel. Pas op het moment dat we ons met de hamer ‘op de vingers slaan’ worden we ons ‘bewust’ en gaan we ‘meedenken’ over hoe of wat we wellicht anders moeten doen. Bestond dit bewust worden niet, dan zou ego als vanzelf ophouden met timmeren, pijn-vermijdend als het is.
Maar bedenk wel, en nu praten we over de grootste misvatting van de mens: dit ego is niet ‘iemand’, ook al noemen wij het sinds jaar en dag ‘ik’. Ook een aap heeft een ego, maar beschouwt dit evenmin als ‘ik’, terwijl ego eigenlijk een abstractie is i.p.v. iets werkelijks of fysieks. Wij daarentegen beschouwen ons ego ten onrechte als ‘ik’ en dus als een ‘iemand’, maar dan zouden we eerder Swaab gelijk moeten geven, wanneer hij zegt: “Wij zijn ons brein”.
In de meer dan 3000 jaar oude Rig-Veda, een van de Vedische geschriften van de Hindoes, wordt het niet-bewuste en het bewuste handelen vergeleken met twee vogeltjes: één pikkend en één toeziend vogeltje. Hier vormt ons ego het niet-bewust pikkende vogeltje, terwijl het toeziend vogeltje ons ‘waarnemend’ bewustzijn vertegenwoordigt. Volgens de Hindoes ziet het toeziend vogeltje uitsluitend toe en bemoeit het zich niet met het doen en laten van het pikkende vogeltje.
Toch denk ik dat bewustzijn ons via aandachtige reflectie, op andere gedachten brengt en op nieuwe mogelijkheden attendeert en daarmee ook zelfcorrectie aanstuurt. Het bewust toeziend vogeltje onderwerpt het niet-bewust pikkende vogeltje aan zelfreflectie, en maakt het daarmee tot ‘sub-ject’ van beschouwing, waardoor ego zich in gedachten ‘bewust’ wordt en tot heroverweging van handelen kan komen. Hierna verwordt ego tot ‘subject’ als uitvoerder van een indirect door bewustzijn gewijzigd programma.
Dit misleidend taalgebruik van het woord ‘sub-ject’ zou ons tot nadenken moeten stemmen en ons wellicht kunnen helpen om het “ware zelf” te vinden, waarnaar we op zoek zijn.
De geschetste wanverhouding tussen het niet-bewuste en bewuste brein mag dan indrukwekkend zijn, voor mij is dit net zo min het geval als dat ik onder de indruk raak van het aantal gigabytes van mijn computer wanneer ik een e-mail van enkele kilobytes verstuur. Van belang voor mij is alléén het feit dát ik een e-mail kan versturen, wat gemakkelijk kan dankzij het gigantische vermogen van mijn computer. Net zo wordt door bewustzijn gebruik gemaakt van de gigantische vermogens van mijn ego.
Naast het ontstaan van het heelal en het ontstaan van leven, is het ontstaan van ‘zelfbewustzijn’ het derde grote mysterie in het universum. ‘Bewustzijn’ als de waarnemer van ons alledaagse ‘zelf’, ons ego. De bewuste waarneming van Homo Sapiens, een geëvolueerde chimpansee, die ‘bewustzijn’ kreeg, als ware hij de kroon op de schepping. Van een onbewuste hominide, een mensachtige, doorontwikkeld naar een zelfbewuste Homo sapiens sapiens.
Dit lijkt op een samengaan van het onbewust pikkende vogeltje met het bewust toeziende vogeltje. Het samengaan van een egoïstisch ‘ik’ met een waarnemend en inspirerend ‘IK’. Homo sapiens, nu ‘bezield’ door en met bewustzijn, dat hem zichzelf laat zien, en hem inspireert door hem de mogelijkheid te geven om te reflecteren in woord en gedachten en daardoor ‘bewuster’ te handelen en versneld te leren. Homo sapiens sapiens.
Recente reacties