Na het eerste mysterie, de Oerknal, vindt een anorganische evolutie in het heelal plaats. Een creatief proces zonder genen, zonder mutaties, zonder toeval en zonder natuurlijke selectie.
Tien miljard jaar later ontstond plotseling en éénmalig leven op aarde, zonder te weten waar, wanneer en hoe. Een tweede wetenschappelijk onverklaarbaar mysterie.
Het derde eenmalige majeure mysterie vormt het ontstaan van zelf-reflecterend bewustzijn bij Homo Sapiens, gevolgd door een snelle geestelijke, immateriële evolutie van menselijke kennis en creativiteit.
Onduidelijk is of de eerste kenmerken van dit zelfbewustzijn niet ook al, zij het in geringere mate, in onze directe voorouders, de chimpansee, terug te vinden zijn. Er zijn immers duidelijke aanwijzingen dat zowel chimpansees, maar ook dolfijnen, olifanten en zelfs eksters zichzelf zouden herkennen. Niettemin heeft dit zelfbewustzijn, in combinatie met groeiend bewust-denken en taal, vooral de mens een enorme ontwikkeling boost gegeven.
Speelde het leven zich voordien af binnen de mogelijkheden van het niet-bewuste animale brein, vanaf Homo Sapiens kon ‘zelfbewustzijn’ een leerzame draai geven aan de instinctieve en niet bewuste, emotionele gedragingen.
Toch blijft ‘bewustzijn’, de aard en het wezen ervan voor ons een raadsel. Dankzij dit bewustzijn ‘zijn’ wij er niet alleen, maar mogen wij er ook ‘wezen’. Meer dan louter lijfelijk aanwezig te zijn, is het ons gegeven om onszelf als een unicum te presenteren. Wij zijn méér dan ons brein. Ja, wij zijn ons brein de baas, zoals André Aleman zegt. (André Aleman: Ons brein de baas) Maar of mijn brein niet denkt, en ik wel, zoals Arie Bos beweert, betwijfel ik. (Arie Bos: Mijn brein denkt niet, ik wel.)
Zelfbewustzijn, waarbij bewustzijn de waarnemer, de onzichtbare voyeur, van mijn zelf is, en tevens alle waarnemingen van mijn zintuigen en mijn emoties kan registreren en weerspiegelen aan mijn niet-bewuste brein en zo een ‘bewust’ gemaakt aandeel én gevoelens toe kan voegen aan ons niet bewuste brein.
Beste Leo,
Een heel interessant onderwerp wat je hier en in je vorige blog aansnijdt. Naar mijn idee is het zo dat in heel veel situaties mensen primair reageren. Dat ze later in alle nuchterheid tot de conclusie komen dat een andere reactie verstandiger zou zijn geweest is te danken aan het feit dat mensen met afstand naar zichzelf kunnen kijken alsof het een ander betreft. Hoe beter ze dat kunnen en hoe meer kritiek ze zichzelf, op dat moment “die ander”, durven hebben hoe beter ze in staat zullen zijn het eigen gedrag te verbeteren.
Voor mij is zelfbewustzijn dan ook het beoordelen/bekritiseren van jezelf alsof het een ander betreft. Dat mag best zelfbewustzijn heten maar het is niets bijzonders of raadselachtigs. Dat wij daarom boven andere levende wezens zouden staan is volgens mij zelfoverschatting.
Ook dieren zijn in staat hun “handelen” te verbeteren.
Ja, van huis uit zijn wij een prikkel-respons machine. Niet voor niets zei Swaab: ‘wij zijn ons brein’. Zelfbewustzijn, ‘het kijken op afstand’ (door ‘de waarnemer’, de ‘voyeur’ uit deze weblog) biedt ons inderdaad de kans om onze eerste (onbewuste) keuze te her-evalueren, en ervan te leren. Op de mate van het leveren van zelfkritiek kom ik graag later terug. Het ontstaan van ‘zelfbewustzijn’ wordt algemeen als een ‘mysterieuze’, onverklaarbare sprong in de evolutie gezien, net als de oerknal en het ontstaan van leven. Nu we ermee vertrouwd zijn, nu we deze voyeur betrapt hebben dus, lijkt hij er altijd geweest te zijn en is hij een deel van ons geworden.